Автор:Бексултанов Муса (Арсанукаев Шайхи дагалоцуш)
Маржа,
жималла мелла а чIиркъе а, сонта а хуьлуш хиллера-кх (шел хьалха
хIумма а ца хилча санна), дерриг а ша дийр ду а моьттуш. Сан а дара
иштта цхьа шераш – хьенан ца хилла-кх… уьш!
Дезткъе
итталгIа шераш дарий-те моьтту суна, «Орга» альманахан – журнал алар
къилахь долчу – редакце, «Наггахь, сайн сагатделча» цIе йолу дийцар дIа
а кховдийна, со Сибрех дIавахна шераш.
И
поэт, соьгара дийцар дIаэцнарг («Орга» альманахан редактор), сайн ткъе
цхьаъ шо долуш, дуьххьара гина вара суна, тхоьца, студенташца
цхьанакхета, университете кхайкхина хилла.
Цуьнца,
поэтаца, кхин цхьа-ши стаг а вара – суна тахана дага ца вогIу я хIара а
вогIур вацара, кхуо аьлла долу цхьа дешнаш сайна тамашийна хетта ца
хилча: и дешнаш цо 2004-чу шарахь карладохуш а хезира суна. Вукху
шимма, цуьнца хиллачара, цхьа декхарш а, даймохк а, турпалхой а бийцира
– дерриш а тхуна цаоьшурш (тхан шерашка хьаьжча) я банне а бала
боцурш.
«Поэт – Арсанукаев Шайхи!», – элира тхан хьехархочо.
Поэта:
«Баркалла, баркалла, – элира цкъа а, шозза а, дешнел хьалха куьйгаш а
лестош, лазийна долуш санна, уьш некхе схьа а идош – поэзи… поэзи… иза…
иза… тIуо бу… шуьри тIе лаьцна тIуо… бу поэзи…», – кхин хIумма а ца
къаьстира.
Суна
тIаьхьуо, иза вевзича, чIогIа тамашийна хийтира, багара аз а ца долуш,
дешнаш а хедош, садеIар кхачийча санна, куьйгаш а лестош, къамелдечу
стага:
Доьзалехь бийцар а дастам а хеташ,
Хьуо винчу ненан мотт дIатесна ахь.
«Сов къен бу дешнашна, бац атта кхеташ»! –
Бохуш, и сийсазбан ца хета иэхь.
ЛадогIа цкъа соьга, «хьекъале корта»,
ЛадогIа, яккхий дIа лергара потт:
Йист йоцу хIорд санна, бу хьуна шорта
Ша хууш волчунна вайн нохчийн мотт.
ГIиллакхе, оьзда бу доттагIче буьйцуш,
МостагIче вистхуьлуш – ду ира герз,
Хьомечу езаре безам ахь буьйцуш,
Бека и, шех хуьлий хьан деган мерз!
Мерза бу, моз санна, ша безачунна,
Ламанан шовданал цIена бу и.
Лермонтовс, Толстойс а ладегIна цуьнга,
Услара даггара хестийна и.
БIешераш хийла а ихна и бекаш,
Хьацарлахь, къийсамехь кхиъна и бу.
Кхоьллинчу халкъана хьанала бецаш
Даиман ша хилла нохчийн мотт бу…–
боху
дешнаш яздина аьлча. Цигахь цхьа шовкъ яра, цу дешнашкахь, гIайгIа яра
цигахь, кIорггера болу бала а бара шен нохчийн къоман, цу къоман
азбеллачу маттах а.
Суна
М. Мамакаевн «Даймехкан косташ» евзара, А. Сулеймановн «Шуьнехь дош»
а, оццу Сулеймановс илли олуш хилла долу Гадаев Мохьмад-Салахьан
«Даймахке сатийсар» цIе йолу дешнаш а девзара суна.
Арсанукаевн
«Ненан мотт» суна авторца шеца евзира, иза ша санна, дукха кхайкхаме,
гIовгIане йоцу, амма, чевнан даI санна, поэтан кийра морцу, деган
пхенаш шелдо цIе. Суна даим а юьстахуо хетара поэт ша кху дахарна, гуш
хилча а, гуш а воцуш, ша хилар а бехк лоьруш, бехказлоннна кийчча
кечвелла.
Ма чIогIа цецъяьлла,
Хьо хIунда йоьхна?
Цхьажимма садаIа ло суна пурба!
Йист мукънаъ хилахьа,
Я оьгIазъяхна?
ХIун дер ткъа…
Мегар дуй кху чохь ас кIур бан?
Доьху ас,
Сих ма ло суна тIечовха,
Синтем хьайн бохорна
Бехк ахь ма билла:
СадаIа веъна со,
КIадвелла чIогIа –
ГIалатийн хьуьн чохь цхьа
Лелла со тилла.
Сонталла
Я, лаахь,
Осалла лара –
ДогдагIац гIиллакхийн
КIоргенаш леха, –
Хьо йолча веъна со,
Ма ваккха ара –
ДIагIур ву, ма кхера,
Iийр вац со веха…
Со меттавогIур ву,
Хир вац кхин таьIна;
Яьржина ойланаш
Хьожур ву гулъян –
ТIаккха со дIагIур ву,
Кхин ас хьан неI а
Тухур яц…
Мегар дуй кхин цкъа а кIур бан?..
Поэт
дукха язъяро ца во, цхьана гIайгIано во, я цхьана синхIоттамо. Ас
лакхахь ялийна стих дийнна цхьа дахар ду, (иза хилла а ца Iа) эзарнашка
шерашкахь цхьаь цхьаллица еха гIайгIа, къастар дац я балхам а, кхетар
ду, сих кхиар, мел чIогIа вай дIасакъастарх (цкъа езначуьнца,
везначуьнца) цкъа а къаьсташ цахилар, вайн синош вайца мел ду,
дагалецамашца, ойланашца…
Иштта
бу-кх сатийсамаш а, гуттар а сица бехаш болу, цкъа мацца а цхьаъ
хир-кх, бохуш, паналле а туьйсу са а, шераш мел дIаидарх, къанваларх,
вахарх, хьуо кхузара воцийла хууш, цигара вуйла, дIога цигара…
Жимчохь хийла
дехар дора нене:
–Вигахьа сийна
Гене йолчу со!
Цо олура:
–КIант, хьан «Сийна Гене»
Йолчу цкъа а
стаг ца кхачало.
Къар ца луш, со
тийсалора ненах,
Моьттуш кхачалур ву
цига гIаш.
ХIетахь хийла
гира суна гIенах,
Сийналлехь суо
паргIатваьлла Iаш.
Хийла некъ ас бина
хIетахь дуьйна.
Дарцо сан гиччош тIе
йилли кIац.
Амма и сан
деган хьоме туьйра –
Сийна Гене
йолчу кхочуш вац!
Лепа иза,
со тIевоьхуш, генахь…
Кхочур ву со!
Цига кхачало!
ХIора буса –
го и суна гIенах,
ХIора Iура –
волу новкъа со.
Со а вийли-кх хийлазза новкъа, я хIора буса, суьйрана, анайистаца малх лахлуш,
цIийеллачу асанца, со кхузахь хIунда ву-кх, хоьттуш, са дерриг а
цигахь хилча: са а, ойла а, хьиежам сан, сатийсам а, лехам а…
Юха
иштта Iаш, буьйса Iаржъелча, буьйса гIайгIанца язъелча, бералле
кхийдда-кх со, кхузара цига юхахьоьжуш, суо цигахь висича санна,
тилавелча санна, вайча санна, наггахь суо схьа а карош, вела а луш, тен
а туьйш…
Кхийти со.
Эххар а кхийти со хIунда
Ду суна чолхечу дуьненахь атта.
Кхийти со.
Эххар а кхийти со хIунда
Кхочу ницкъ халонехь дог кура гIатта:
ГIовгIане дуьненахь
Цхьа лам бу тийна.
Цунна кIел –
Цхьа юрт ю,
ТIехь бошмаш техкаш.
Цу юьртахь –
Цхьа жима цIа ду со Iийна,
Цхьа шийла шовда ду
Самукъане кхехкаш…
ТIаккха
юха, тIаккха, хьо хьуо хьайх кхетта ваьлча, хьайн орамаш а дуй хиъча
хьуьна, мор гIатто дог догIий-ц, хIара дуьне хьайн лара, хазахетар
адамашца диекъа, мараветтавала, вела царна…
НеIарш ас йоьллур ю
ХIусаман шуьйрра,
Массо а воьхур ву
Суо волчу схьа:
–Чудуьйла, адамаш,
Ма хета хийра,
Тахана массо а
Хьаша ву сан!
Кегий нах,
Шайца аш я шайн къоналла,
Мехкарий,
Оьздалла шайн суна я.
Наной, аш
Я суна дегнийн дикалла,
Баккхий нах,
Шайн къоьжа хьекъал аш да!
Поэташ
дуккха а хуьлу, массара а яз а йо, поэзи язъеш яц, кхоллалуш ю,
кхуллуш а йоцуш, кхоьллинарш дукха хуьлу чIогIа, кхоллаелларш –
наггахь. Наггахьчех «Ненан мотт» ю, «Сийна Гене», «Ма чIогIа
цецъяьлла…», «ХIун дийр ду», «Мархийн дов», «Йоьлху гуьйре», – суна
ерриг а гайта лууш йолу:
Йоьлху гуьйре,
Дерз тIесерсаш,
Лаьмнаш хьулдеш
ТаьIна дохк.
Генна варшахь
Говр ю терсаш,
Муьста суьйре –
Хьоме мохк.
Цхьа
стаг хуьлу новкъа дIаоьхуш, сиха доцучу, дайчу боларца, ша гIелвелча,
охьа а хууш, са а доIуш, гIатта а гIоттуш. Кхиберш ма-хьаддалу боьлху, и
стаг цкъацкъа юьстах а кхуьйсуш, дIаса а тоьттуш, нацкъар а вохуш. Уьш
генна дIа хьалха бовлу. Стаг эххар а тIаьхьакхуьу царна, шуьйрра некъ а
эцна баханчарна. Уьш, цхьаберш, Iохкуш хуьлу, са а кхачийна, гIел а
белла; вуьйш некъахь дуьхьалкхета, некъан халалла юхабирзина. Стаг ша
ма-ваххара воьду – сиха доцучу, дайчу боларца.
Юха, эххар а, ша дIакхаьчча, цунна бухахь кхо-виъ го, новкъаваьллачу кхаа-веа бIенах.
Салам а луш, охьахуу стаг, бухахьволчу кхаа-веанга.
Бухарнаш гIеххьа цецбовлу, оццул шаьш хала бинчу новкъа хIара парггIата схьакхачарна.
Арсанукаев
Шайхи дахарехь а, поэзехь а цхьаъ ву, я дахарехь ма-варра ву-кх
поэзехь а: дукха бIаьрлаваьлла, мохь а ца бетташ, «Со» ву, бохуш, ийа
ца луш, цхьанаэшшара долчу боларца, некъах бехк хеташ санна, нацкъаруо
вогIу некъахо, шел сихачарна некъ дIа а луш, юха царел хьалха а
вуьйлуш.
Уьш
дукха бара, новкъабевлларш, массо а дIа а ца кхечира, дIакхаьччарца
Шайхи а ву, ши Мамакаев а, Сулейманов Ахьмад а, Айдамиров Абузар а,
Окуев Шима а, кхин масех а. Церан могIарера стаг а ву иза, церан
хиллачу декхаршца – литература кхоллархо.
Цара хормаш ца лийхира, тайп-тайпана теченеш а: модерн а, сюрреализм а, я кхиерш а.
Цара язйира, де а, буьйса а мукъа а доцуш, тхо а ду, ала – тхо а къам ду, – шаьш язъечу юккъехула цхьацца жовхIар а дожош:
Баркалла,
баркалла,
баркалла,
баркалла,
Генара,
гергара сан некъаш,
баркалла!
Баркалла –
малхаца меттара гIитторна,
Аналлин сийналлехь,
къежаш, ирс хIитторна,
Делкъенийн малхехь со
сирварна ченаша,
ДогIанаша лийчорна,
хьестарна генаша,
Генара хьаша аш
кхачорна вехаза,
Iаморна доттагIчун
неI тоха эвхьаза.
Баркалла,
баркалла,
баркалла,
баркалла!..
Генара,
гергара сан некъаш,
баркалла!
Шайхин уьйраш адамашца ю, цу адамийн дегнашца, церан некъашца, дахарца а, хIоранна а гIо дан аьлла, орцах хьаьдда са а хаалуш.
Нагахь хьайн гIо оьшуш
Велахь цхьаъ тахана,
Сихлолахь цунна тIе,
Кханеш ца йохкуш.
ХIун хаьа –
Кхана, хьайн
Аьтту а боьхна,
Вуьсий хьо,
Цунна кхин
ГIо дан йиш йоцуш.
Довха дош аьлла, цхьаъ
Хьаста догдагIахь,
Сихлолахь дIаала,
Кханеш ца йохкуш,
ХIун хаьа –
Кхана и дагара далахь,
Я висахь,
ТIевахна,
Ала йиш йоцуш…
Амма
цхьаццайолу ойла дукха ша-шеца хуьлу поэтан, шена цхьанна аьлла,
хьулйина, вай халла бен тIаьхьа ца кхуьуш, дешнашца ца язйича санна,
дагна бен ган йиш а йоцуш. Иштта йолу ойла сиха хьаьрча-кх, поэто хьуо
вуьйцуш санна, – геннахь хьан дайна денош, хьан гIалат а, хьоьца
дисина…
ХIун дийр ду,
ХIуммаъ дац доцуш цхьа доза.
Шен декхар вайгара
ДIадоккхуш хир зама.
Тапъалий Iе вайша –
Дийца вац говза.
Ткъа хьо…
Хьо – цIена ю.
Ахь хIуммаъ ма ала.
Толам ца къуьйсур вай –
Хирг хилла даьлла.
Дахарехь дерриг а
Нислац ма-хеттара.
Ткъа хIинца, къастале,
Лаьттар тапъаьлла,
Тоххара, вай дезаш,
Хийла ма латтара…
Амма,
хIунда? ХIунда, поэт? Цу гIайгIанах вала санна, вай гучу хIунда
дехи-кх ахь, забар санна, бакъдерг а дуьйцуш… хIара дахар сел къаьхьа
хилча, анайист а хилча сел генахь, хьо хIун дита воллу-кх суна, стенах
са Iехало-кха сан – суо вицвалла – зама йицлуш – мехкарийн бIаьра
хьежначу ас муха еша-кх хьан стих царна, цул тIаьхьа ваьлла дIа а
воьдуш…
Варий, йоI,
ма гIолахь поэте маре.
Ма теша поэтах,
дийцарх цо говза.
СовгIатна кхийдор ду
стигланийн дари,
Бохур ду:
–ГIо вайша седарчех ловза!
Ткъа кхано –
ахь хIусам готта ю алахь,
Йоьшур ю стих хьуна:
«Даймохк бу шуьйра…»
Я чохь-тIехь оьшуриг
далхо хьо ялахь,
Iехор ю, бер санна,
дийцина туьйра.
Шун хIусам яьккхинчу
книгашна юккъехь
Ма леха –
карор яц хьуна сберкнижка.
ГIелъелла ахь бахарх,
аьхкенан юьххьехь
Юьгур яц шеца хьо
Соче я ЧIишка.
Суьйренаш хийла а
токхур ю корехь,
Тийналлин марахь ахь,
дагах цIелетта.
Ткъа поэт, хьан майра,
оьгIаз ма гIолахь,
Лаьттар ву
кхечуьнга кхийдош хIоз беттан!
Варий йоI,
ма гIолахь поэте маре.
Ма теша поэтах,
дийцарх цо говза.
СовгIатна ма эца
стигланийн дари,
Ма гIолахь хьо цуьнца
седарчех ловза.
Шайхин
дукха стихаш ю, поэмаш а, стихашкахь повесть а ю, роман а. Кхечу
меттанашка – дозанал арахь а цхьаьна – зорбане а йийлина цуьнан стихаш,
кхечу къаьмнийн пачхьалкхашкахь. Дукха къахьегна стаг а ву иза, тахна а
иштта яздеш а ву.
Юха
а, тIаккха а, вай мел дукха дийцарх, цIеххьанчех вац иза ша, гучу а
ваьлла, дIавовчех. Даим ша хилларг ву: дуьххьара ша схьалаьцначу некъан
боларца чекхволуш. Темана а ца хийцаелла цуьнан – адамаллин тема.
Цуьнан
стихашкахь, къаьсттина «Мархийн дов», «Мох бу хьоькхуш» бохучу шина
стихехь Лермонтовн а, Пушкинан а тIеIаткъам хаало суна. Шайхин
кхолларалло тIеIаткъам бина могIанаш а карадо нохчийн, гIалгIайн а
поэзехь, поэто жимма гайтина хIума, серладоккхуш, къагийна. Царех ю
«ХIун дийр ду» аьлла йолу стих а, «ВуьрхIийтта шо» а, кхин дуккха а.
Бакъволчу
поэтах тIекхуьурш Iемаш хуьлу, аьлча а цхьацца йолчу ойлано (ахь
вешначу поэтан) кхин керла ойла кхоллайолуьйтуш. Произведенин дикаллин
мах цо бен а ца хадабо: хьан керла ойла гIатторца бен.
Со
теша, «Ненан мотт» цIе йолчу Арсанукаевн стихотворенино дуккхачу а
поэташна некъ бихкина хиларх, ненан маттах кхин дика стих язъян йиш а
йоцуш.
Ас
гуттар а М. Мамакаевн «Даймехкан косташца» юсту и стих, цу шинца
Гадаев Мохьмад-Салахьан «Даймахке сатийсар» а ялош. Цу кхаа стихехь
санна, чулацам а, декхарш а, дешнийн ницкъ а кхочушхилла произведенеш
вайн маттахь дукха яц. Уьш царех коьрта а ю, дуьххьара-м – хIетте а,
дуьххьара орца даьккхинчех.
Кест-кеста: «Нохчийн декъазчу къоман декъаза литература», – олуш хеза суна Шайхис.
ХIан-хIа, мичара! Ма алахьа, поэт, иштта…
…Со меттавогIур ву,
Хир вац кхин таьIна;
Яьржина ойланаш
Хьожур ву гулъян –
ТIаккха со дIагIур ву,
Кхин ас хьан неI а
Тухур яц…
Мегар дуй кхин цкъа а кIур бан? –
боху гIайгIа йитахьа суна, декъаза ю а ца бохуш, оццул йолу еза гIайгIа, хьо а, со а ваьлла дIавахарх, дуьненчохь юьсу ерг…
Бакъ
дац хьуна, поэт, бакъ дац хьуна, безам – зовкх ду бохург, безам-х –
иза гIайгIа яй, хьан синан мерза хьиегIа чов, цкъа евзича – йиц а ца
луш, гIенан дагалецам санна, дIакъастарх – дIа а ца йолуш… цу
гIайгIанца витахь вайша, кху могIанийн гIайгIанца, ткъе пхиъ шо хьалха
дуьххьара хьан сица ас ешначу…
P. S. ХIаъ,
хIетахь, Шайхига дийцар дIа а кховдийна, шарахь гергга Сибрехахула
ваьлла а лелла, суо цIа вирзича, редакце хIоьттира со, сайн дийцарх
хIун хилла хьажа.
–
Уьш, и мурдаш… уьш кху заманца… хIара зама хала,.. – Шайхи цхьаъ-м
дийца хIоьттира, гуттар а санна, дешнаш а хедош, ши куьг шена орцах а
доьхуш.
– Схьалол сан дийцар! – элира ас сихха. – ХIун мурдаш? Ахь хIун дуьйцу…
–
Ма… ца… ас… аса тIетухур ду… хьо жима… хьо хIинца а жима…, – Шайхис
сан дийцар шен некхе дIалецира, ший а куьг цунна тIе а дуьллуш.
Со вист а ца хуьлуш, дIавахара. Дийцар тIаьхьуо зорбане делира сан, ши-кхо бутт зама яьлча.
Юха
хIинца, советан Iедал а, Нохчийчоь а йоьхначул тIаьхьа (и Iедал а суна
девзара, хIетахьлера Нохчийчоь а), Шайхи со ларван гIерташ хиллий-те,
аьлла хета суна, сан дийцар мелла а идеологица догIуш цахилар а гуш, со
мила ву ца хаарна, дагара дийца а ца хIуттуш.
Баркалла хьуна, поэт, мухха хиллехь а, баркалла
